انواع روش های تجویزی دارو

از آنجا که اغلب اثربخشی دارو بستگی به شکل دارو و راه مصرف آن دارد. لذا پس از بررسی اثرات دارویی یک دارو، آنرا به بهترین شکل ممکن تهیه و عرضه می‌نمایند تا علاوه بر آزادی پزشک در انتخاب راه تجویز (براساس شرایط بیمار) مورد قبول بیماران نیز قرار گیرد. در این مطلب به معرفی انواع اشکال دارویی می پردازیم.

انواع روش های تجویز دارویی 

• روش خوراکی: به شکل جامد و مایع
• روش تزریق کردن:مانند آمپول و ویال
• روش استنشاقی: مانند افشانه و بخور
• روش موضعی: مانند پماد، کرم، قطره و شامپو
• روش پوستی: مانند چسب پوستی
• روش داخل رکتال و واژینال: مانند شیاف، قرص واژینال

اشکال دارویی جامد برای مصارف خوراکی

• پودرها: پودرهای دارویی موادی کاملاً نرم هستند که علاوه بر مصرف به شکل اصلی دارویی در تهیه قرص‌ها یا سایر فرآورده‌های دارویی بکار می‌روند.
• گرانول ها: گرانول‌ها از بهم چسبیده شدن ذرات پودرها به وجود می‌آیند. از مزایای آن‌ها پایداری بیشتر و حلالیت راحت‌تر است. اگرچه در این شکل دارویی نیز طعم دارو کاملاً حس می‌شود. به بسته گرانول‌ها ساشه نیز گفته می شود. 
• کپسول ها: محفظه‌های کوچک ژلاتینی استوانه‌ای یا بیضوی شکل هستند که طعم بد و تلخ دارو را مخفی کرده و پس از وروددر معده و مجاورت با شیره معدی حل می‌شوند.‌
• قرص  ها: یکی از اشکال دارویی جامد و از بهترین داروهای خوراکی هستند، زیرا که مقدار دریافت دارو دقیقاً تحت کنترل قرار می‌گیرد.

انواع قرص ها :

• قرص‌های فشرده شده (Compressed Tab)

از فشرده شدن ساده مواد تهیه میشود: مانند استامینووفن.

• قرص‌های چندبار فشرده شده (Multiple Compressed Tab)

این نوع قرص ها یا به صورت دو لایه مجزا بر روی هم فشرده شده اند، یا یک قرص در درون قرص دیگر وجود دارد. علل تهیه این شکل قرص عبارتست از:

- ناسازگاری شیمیایی مواد داخل قرص

- باز شدن دارو در چند مرحله 

- تمایز فرآورده های یک کارخانه از فرآوردهای مشابه. مانند: آ.ث.آ، استامینوفن؛ کافئین، استامینوفن

• قرص‌های با پوشش قندی (Sugar coated (S.C.) Tab)

در این اشکال دارویی هسته مرکزی را با شربت پوشش داده اند. طعم و بوی دارو حس نمی شود و دارو در مقابل نور به طور نسبی محافظت نمی شود. قرص های C.S عموماً دارای ظاهر زیبا و خوش رنگ هستند از این رو شایع ترین اشکال دارویی مسموم کننده کودکان می باشند. ساخت پر زحمت و وقت گیر، از معایب آن ها است. به قرص های C.S (دراژه) نیز گفته می شود. مانند ایبوپروفن.

• قرص‌های دارای پوشش لایه نازک (Film coated (F.C.)Tab )

در این قرص ها یک لایه پلیمری نازک محلول در آب بر روی هسته مرکزی کشده شده است. مزایای آنها مانند قرص های C.S است با این تفاوت که ظاهر چندان زیبایی ندارند مانند: پروینارولول

• قرص‌های دارای پوشش روده‌ای (Enteric coated (E.C.)Tab)

در این نوع قرص ها پوششی روی قرص داده شده است که در PH اسیدی نامحلول و در پهاش قلیایی محلول است. از این رو این گونه قرص ها در روده باز میشوند. معمولاً داروهایی که در اسید معده تخریب میشوند و یا برای معده اثر تحریکی دارند را به این شکل تهیه می کنند. همچنین با توجه به تفاوت PH در نقاط مختلف روده میتوان دارو را طوری طراحی کرد که در قسمت معینی از روده باز شود و اثر خود را در آن ناحیه اعمال کند. مانند: بیزاکودیل.

• قرص‌های میکرو کوتد (Micro coated (M.C) tab)

روی ذرات پودرها پوشش داده شده و سپس فرآورده به شکل قرص درمی آید. دلایل مختلفی جهت تهیه این شکل دارویی وجود دارد از جمله: پوشاندن طعم و مزه دارو، جلوگیری از تخریب دارو در اثر اسید و شیره های گوارشی، گذر دادن دارو و رساندن آن به مواضع خاص اثر و ایجاد اثر تدریجی دارو. مانند: آسپرین ام سی.

• قرص‌های گونه‌ای (bucal) و زیر زبانی (sublingual)

فراورده های L.S را در زیر زبان قرار میدهند و دارو از طریق موکوس دهان جذب میشود. این اشکال دارویی برای موادی به کار میروند که یا در اسید معده ناپایدارند. یا جذب کمی در روده دارند و یا توسط آنزیم ها دستگاه گوارش و کبد به طور وسیعی بی اثر می شوند. مانند: ایزوسورباید.

• قرص‌های جویدنی (chewable)

قرص هایی هستند که باید در هنگام مصرف جویده شوند. عموماً دارای موادی هستند که مزه خوشایندی دارند. داروهایی را به این شکل می سازند که حتماً باید در معده و یا در هنگام ورود به روده کاملاً باز شده باشند، مانند: قرص های ضد اسید.

• قرص‌های جوشان (effervescent tab)

قرص های جوشان، قرص هایی هستند که از مخلوط کردن و فشردن ماده دارویی با نمک جوشان گرانولی شکل (که محتوی اسید تارتاریک، اسید سیتریک و بی کربنات سدیم می باشد) تهیه می شوند. CO2 آزاد شده علاوه بر متلاشی کردن قرص، به سبب ایجاد مزه مطلوب و پوشیده شدن مزه نامطلوب به خصوص مزه شوری فرآورده میشود.

ضمن اینکه فرآورده هایی که در محیط ناپایدار ٦ هستند را میتوان به این شکل تهیه کرد و سپس در هنگام مصرف به صورت محلول در آورد. این قرص ها شدیداً به رطوبت حساس هستند و تا قبل از مصرف نباید از جلد خارج شوند. مانند: قرص ویتامین ث.

• قرص‌های پیوسته رهش (Sustained Release (S.R.)Tab)

قرص های پیوسته رهش یا طولانی اثر، قرص هایی هستند که به واسطه اعمالی که روی آن ها انجام شده است، آزاد شدن فوری مقداری از دارو را جهت حصول آثار درمانی مطلوب و فوری ایجاد نموده و سپس باقیمانده دارو را به طور تدریجی و پیوسته، در مدت زمانی طولانی تری آزاد می کنند و در نتیجه سطح خونی دارو در مدت زمان مشخص، ثابت نگه داشته میشود. مزایای این فرآورده عبارتست از:

کاهش دفعات مصرف دارو و افزایش رغبت بیمار به مصرف دارو، کاهش عوارض جانبی و به صرفه بودن از نظر اقتصادی. لازم به ذکر است که هر دارویی را نمی توان به این شکل تولید کرد و یا هر دارویی را لازم نیست به این شکل درآورند. مانند: تئوفیلین طولانی اثر.

• قرص های تاخیری ((Controlled- Release tab (Retard tab)

همانند قرص های پیوسته رهش آزاد شدن دارو و اعمال اثرات درمانی به طور تدریجی، پیوسته، طولانی و کنترل شده در مناطق مورد نظر صورت می گیرد. مانند: نیتروکانتین

• قرص‌های دارای یک شیار و دو شیار (Scored & Double scored Tab)

قرص های یک شیار و دو شیاری قرص هایی هستند که به ترتیب روی آن ها یک شیار و دو شیار کشیده اند. قرص های فوق را می توان با وارد آوردن فشار به دو یا چهار قسمت تقسیم کرد. مانند: دیگوکسین.

اشکال دارویی مایع برای مصارف خوراکی

- محلول‌ها ومخلوط‌های ناهمگن خوراکی: محلول های آبی با سوسپانسیون هایی هستند که داروها در آن ها حل شده یا بصورت معلق وجود دارد و معمولاً با ماده خوشبویی معطر شده‌اند.

- مایعات خوراکی: مایعات خوراکی از حل شدن مواد مؤثره و مواد افزودنی در آب تهیه می شوند که می توانند به صورت محلول تهیه شده باشند و یا در هنگام مصرف تهیه شوند . مانند : پودر پتاسیم و پودر اوآراس.

- شربت‌ها : اشکال دارویی هستند که از انحلال مواد موثر در شربت قند حاصل می‌شوند این قند سبب مطبوع کردن طعم دارویی می‌گردد.

-  قطره ها

-  الگزیرها: با افزودن مواد قند، الکل و برخی مواد معطر به مواد داروئی تلخ، مزه آنها را مطبوع می‌سازند.

- تنتورها: عصاره‌های الکلی فراورده‌های گیاهی می‌باشند و امروزه مصرف چندانی ندارند.

- مخلوط ها : محلول های آبی با سوسپانسیون هایی هستند که داروها در آنها حل شده یا بصورت معلق وجود دارد و معمولاً با ماده خوشبویی معطر شده‌اند.

- سوسپانسیون‌ها: مخلوط های مایعی هستند که مواد تشکیل دهنده آنها برای مدت کوتاهی در حالت تعلیق مانده و سپس رسوب می‌کنند. لذا قبل از مصرف باید تکان داد تا ظرف محتوی دارو، ماده ته نشین شده را حل نمود.

اشکال دارویی موضعی :

 اشکال دارویی نیمه جامدی هستند که برای مصارف موضعی به کار می‌روند و مواد دارویی با یک ماده زمینه یا پایه نظیر وازلین یا پارافین مخلوط شده است.

انواع اشکال موضعی :

• پماد : پماد فرآورده نیمه جامدی است که در آن دارو در یک پایه مناسب پمادی که خاصیت هیدروفیلیک یا هیدروفوبیک دارد جا میگیرد و جهت استعمال خارجی به کار میرود. مانند: پماد بتامتازون
• پماد ها به صورت چشمی (پمادی است استریل که یا محتویات آن استریل شده هستند و یا به هنگام تولید تحت شرایط آسپتیک استریل میشوند. مانند: پماد چشمی تتراسیکلین)موضعی، واژینال و رکتال مصرف می شوند.

• کرم: کرم ها فرآورده های موضعی یا استعمالی هستند که ماده دارویی در پایه ای که به دو صورت آب در روغن و روغن در آب وجود دارد. وارد می شود. چگالی کرم ها بیشتر از لوسیون ها و کمتر از پمادها می باشد. مانند: کلوتریمازول.
• لوسیون: لوسیون به شکل مایع است و برای استعمال خارجی روی پوست به کار می رود. اکثر لوسیون ها شامل مواد پودر شده نرمی هستند که غیر قابل حل و به صورت معلق در محیط وجود دارند و یا به صورت امولسیون (روغن در آب و یا آب در روغن) می باشند. مانند: لوسیون بتامتازون.
• ژل : ژل ماده ای نیمه جامد است که حاوی ذرات غیر ارگانیک کوچک و یا ذرات ارگانیک بزرگ می باشد. و از مایعی به عنوان حلال در پایه ژلاتینی استفاده میشود. مانند: ژل پیروکسیکام.
• محلول : فرآورده ه ای محلول و با حلال آب هستند که جهت استفاده در موضع به کار می روند.
• پچ یا پلاستر ماده چسبنده نیمه جامد و یا جامدی است که بر روی زمینه ای مناسب گسترده شده و برای استعمال خارجی بر روی بدن به کار می رود تا تماس طولانی مدت دارو را با موضع مصرف فراهم آورد. از موادی نظیر کاغذ، کتان، ابریشم و یا پلاستیک می توان به عنوان زمینه استفاده کرد. مانند: پچ نیتروگلیسیرین.

  شیاف ها (Suppository)

فرآورده جامدی است که معمولاً به صورت استعمال داخل مقعد، واژن، مجاری ادراری و به ندرت از راه بینی استفاده می شود. این فرآورده در حفره های مذکور نرم و حل شده و آثار موضعی و سیستمیک خود را ایجاد می کند.

اشکال دارویی تزریقی

داروهای تزریقی یا محلول قابل تزریق، محلولی است استریل که حاوی یک یا چند ماده دارویی است و از طریق تزریق وریدی، عضلانی و زیر جلدی به کار می‌رود.

• آمپول ها:  ظروف شیشه ای هستند که جهت نگهداری داروهای تزریقی به کار می روند. این فرآورده ها، یکبار مصرف بوده و هنگامی که سر آمپول باز شود باید مصرف گردد و نمی توان آن ها را برای استفاده مجدد نگهداری نمود.
• ویال ها: ظروف نگهداری فرآورده های تزریقی می باشند که درب ظرف آنها به واسطه پوشش قابل ارتجاع خود، امکان استفاده مکرر از دارو فراهم می آورد. مانند: ویال لیدوکایین.
• سرم ها : ترکیبات دارویی تزریقی هستند که دارای ترکیبات متفاوت بوده و هرکدام از آنها برای بیماری خاصی مورد استفاده قرار می گیرند و معمولا دارای ترکیبات آمینواسیدی، پروتئینی، چربی،کربوهیدراتی، الکترولیتی و ... می باشند.

  اشکال دارویی استنشاقی

• اسپری ها: محلول های آبی یا روغنی هستند که به شکل قطرات بسیار ریز می باشد و به صورت موضعی و اغلب بر روی پوست، بینی و یا فارنکس قابل استعمال است.
• بخورها: موادی محلول و یا پودر هستند که در هنگام مصرف کمی از آن را به آب جوش اضافه می کنند و در نتیجه ماده فراری (شامل ماده موثر دارویی به همراه بخار آب) استنشاق می شود مانند بخور پنی سیلین و اکالیپتوس.